Τοπικές κοινότητες, περιβαλλοντικά κινήματα και Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη: η εμπειρία του χωριού Καταφύγι στην Ικαρία

image 800pxAgios_Kirikos_Ikaria.jpg (0.2MB)
source : Wikipedia
Η προσπάθεια αντιμετώπισης των περιβαλλοντικών προβλημάτων αναδεικνύει συχνά τα πραγματικά τους αίτια, τα οποία συνδέονται άμεσα με οικονομικές και τελικά, πολιτικές επιλογές. Για την αποκατάσταση της υποβάθμισης που προκαλούν τα προβλήματα αυτά σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν, αφενός η δομή των τοπικών κοινοτήτων και αφετέρου ο βαθμός ενδυνάμωσης τους. Ένα από τα σημαντικότερα αυτά περιβαλλοντικά προβλήματα είναι η διαχείριση των απορριμμάτων.

Στην Ελλάδα το ζήτημα της διαχείρισης των στερεών αποβλήτων παραμένει έως σήμερα δυσεπίλυτο. Στις περισσότερες περιπτώσεις η πρακτικές που εφαρμόζονται είναι η απόθεση τους είτε σε ανεξέλεγκτες χωματερές ή σε ελεγχόμενους χώρους υγειονομικής ταφής. Για πολλά χρόνια η καύση των απορριμμάτων, με σκοπό τη μείωση του όγκου τους, αποτέλεσε συνήθη πρακτική στις περισσότερες περιοχές της χώρας μας. Συνέπεια αυτής είναι η παραγωγή διοξινών, όπως τα φουράνια και τα κλοφέν, που ευθύνονται για διάφορα είδη καρκίνου, διαβήτη, καρδιαγγειακές νόσους

κ.ά. Για την αντιμετώπιση του προβλήματος έχουν υπάρξει σε διαφορετικές περιόδους οργανωμένες αντιδράσεις μικρών ή μεγαλύτερων κοινωνικών ομάδων σε πολλές περιοχές της χώρας. Οι κάτοικοι των κοινοτήτων που βρίσκονται κοντά σε χωματερές συνήθως ανησυχούν για την υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος, της δημόσιας υγείας και της περιουσίας τους. Παράλληλα, θέτουν ζητήματα ισότητας, δικαιοσύνης και έλλειψης εμπιστοσύνης στους κρατικούς αξιωματούχους.

Αυτό συνέβη και στην περίπτωση των κατοίκων ενός μικρού χωριού της Ικαρίας το 2008. Χαρακτηριστικά όπως η ενδυνάμωση, η συλλογικότητα και η από κοινού διεκδίκηση κυριαρχούν στην περιγραφή της περίπτωσης που ακολουθεί.

Η Ικαρία

Η Ικαρία είναι ένα νησί του Ανατολικού Αιγαίου με έκταση 255 τ.χλμ. και πληθυσμό περίπου 8000 κατοίκους, γνωστή και για τις μοναδικές σε παγκόσμιο επίπεδο ιαματικές πηγές της. Γνωστή είναι επίσης και από το γνωστό μύθο του Ικάρου, σύμφωνα με τον οποίο, εκεί έπεσε όταν έλιωσαν τα φτερά του. Στο νησί μέχρι το 2010 υπήρχαν τρεις δήμοι (Αγίου Κηρύκου, Ευδήλου και Ραχών) οι οποίοι στη συνέχεια συγχωνεύτηκαν σε έναν, τον δήμο Ικαρίας.

Η ανάγκη για προστασία από τις πειρατικές επιδρομές την παλαιά περίοδο οδήγησε τους κατοίκους σε μια κουλτούρα αυτάρκειας και λιτής διαβίωσης, γεγονός που επηρέασε σημαντικά τη συνείδηση και τη συμπεριφορά των κατοίκων του νησιού. Κατά την περίοδο της δικτατορίας του 1936 και κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου (1946-49) έως και το 1954 η Ικαρία λειτούργησε ως τόπος εξορίας αντικαθεστωτικών. Ιδιαίτερα στην περίοδο του Εμφυλίου η αλληλεγγύη που έδειξαν οι Ικάριοι προς τους πολιτικούς εξόριστους ήταν μοναδική. Πολλοί πνευματικοί άνθρωποι της εποχής υπήρξαν μεταξύ των ανθρώπων αυτών, όπως ο Μίκης Θεοδωράκης. Ο τρόπος ζωής των κατοίκων του νησιού θεωρείται ως σήμερα ιδιαίτερος λόγω της αργής αίσθησης του χρόνου, της αυτάρκειας και των ισχυρών κοινωνικών δεσμών αλληλοϋποστήριξης και βοήθειας.

Η περίπτωση του Καταφυγιού

Στο νότιο τμήμα της Ικαρίας υπάρχουν διάσπαρτοι οικισμοί, μεταξύ των οποίων το Καταφύγι, ένα ορεινό χωριό με πληθυσμό περίπου 100 κατοίκους. Η περιοχή παρουσιάζει ιδιαίτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον αφού εκεί υπήρχε αρχαίος οικισμός με κάστρο, τάφους και υδραγωγείο. Οι κάτοικοι του Καταγυγιού ασχολούνται περισσότερο με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Σε σημαντικό ποσοστό έχουν λάβει μόνο τη βασική-πρωτοβάθμια εκπαίδευση, ενώ κάποιοι δεν την έχουν καν ολοκληρώσει. Ο σύλλογος του χωριού, όπως και στα υπόλοιπα χωριά του νησιού διοργανώνει πολιτιστικές εκδηλώσεις με αφορμή θρησκευτικές γιορτές (πανηγύρια) τα έσοδα των οποίων διατίθενται για κοινωφελείς σκοπούς όπως ύδρευση, άρδευση, δρόμοι κ.λπ.

Στους κατοίκους του μικρού αυτού χωριού υπάρχει δομημένη μια κουλτούρα αντίστασης και διεκδίκησης, αφού αρκετά παλαιότερα είχαν αποτρέψει με δικαστικές προσφυγές τη δημιουργία λατομείου στον τόπο τους. Στην περίπτωση που περιγράφεται εδώ αντέδρασαν στην καύση των απορριμμάτων. Συγκεκριμένα, δίπλα στον οικισμό υπήρχε η χωματερή όπου μεταφέρονταν τα σκουπίδια ενός από τους (τρεις τότε) δήμους του νησιού (Αγ. Κηρύκου) με πληθυσμό 3500 κατοίκους και που λειτουργούσε για περίπου 40 χρόνια. Η συνήθης πρακτική διαχείρισης των απορριμμάτων ήταν η ανεξέλεγκτη καύση. Οι χωριανοί μέσω του συλλόγου τους ήδη από το 1994 διαμαρτύρονταν εγγράφως στο δήμο για την καύση των απορριμμάτων στη χωματερή, δίπλα στα σπίτια τους, εκφράζοντας αρχικά φόβους για πρόκληση πυρκαγιάς.

Σε μια δεύτερη φάση διαμαρτυρήθηκαν για τον «καπνό» που μπαίνει μέσα στα σπίτια τους. Καταλυτικό ρόλο όμως για την εξέλιξη της υπόθεσης έπαιξε η ανακοίνωση των αποτελεσμάτων έρευνας του Εργαστηρίου Φασματομετρίας Μάζας και Ανάλυσης Διοξινών του Δημόκριτου στις 22-11-2007, που έγινε σε δείγματα ζωικής προέλευσης. Η έκθεση έδειξε σχετικά υψηλές συγκεντρώσεις διοξινών. Οι κάτοικοι μετά από μια σειρά γενικών συνελεύσεων του συλλόγου τους απαίτησαν από τη δημοτική αρχή την άμεση παύση της καύσης των απορριμμάτων. Οι διαπραγματεύσεις με τους επίσημους φορείς απέβησαν άκαρπες (Δήμος, Επαρχείο, Νομαρχία, Περιφέρεια κ.λ.π.), με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να προβούν σε κατάληψη της εισόδου της χωματερής στις αρχές του 2008, μην επιτρέποντας τη μεταφορά των σκουπιδιών σε αυτή.

Οι κινητοποιήσεις κορυφώθηκαν με μία μεγάλη λαϊκή συνέλευση στην κεντρική πλατεία του δήμου, όπου συμμετείχαν κάτοικοι από όλο το νησί. Εκεί, άνθρωποι από το χωριό, χωρίς ανάλογη προηγούμενη εμπειρία, πήραν το λόγο και εξέφρασαν τις απόψεις τους μπροστά σε μεγάλο ακροατήριο. Οι αιτιάσεις τους περιελάμβαναν εκτός από τα πολύ σημαντικά ζητήματα προστασίας της δημόσιας υγείας, την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος «τη γη των προγόνων τους», την προστασία του αρχαιολογικού χώρου, μέσα στον οποίο ήταν η χωματερή, αλλά και κριτική στο σύγχρονο καταναλωτικό μοντέλο που παράγει τόνους από σκουπίδια. Απέναντι σε αυτό προέβαλαν το γνωστό από παλιά πρότυπο της αυτάρκειας και του λιτού βίου που κυριαρχούσε στο νησί. Μεταξύ των αιτημάτων τους, τα οποία είχαν διατυπώσει σε δημόσιες ανακοινώσεις ήταν και η ενεργοποίηση του συστήματος ανακύκλωσης, που καθυστερούσε να θέσει σε λειτουργία ο δήμος για γραφειοκρατικούς λόγους.

Η διαδικασία οργάνωσης των κατοίκων με σκοπό την επίλυση ενός τόσο σοβαρού θέματος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Παρότι εύκολα θα μπορούσε κανείς να διακρίνει αυτούς που έπαιξαν ηγετικό ρόλο, όλοι μίλησαν και μιλούν ακόμα για απολύτως δημοκρατικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων για τις διαφορετικές φάσεις κλιμάκωσης της κινητοποίησης. Οι γενικές συνελεύσεις του συλλόγου ήταν μαζικότατες και ο καθένας εξέφραζε ελεύθερα την άποψή του, ανεξάρτητα από το μορφωτικό του επίπεδο. Χαρακτηριστικά γι αυτό είναι τα λόγια εξωτερικού παρατηρητή που βρέθηκε για εκείνο το διάστημα στο νησί:
«Αυτή τη διαδικασία εγώ τόσο κοντά δεν την είχα ξαναζήσει. Είχα διαβάσει κι εγώ γι αυτήν, αλλά δεν την είχα ξαναδεί. Ήταν ένα φοβερό σχολείο αυτό για μένα».

Σημαντική είναι επίσης η διαδικασία της μάθησης που συμβαίνει σε διαφορετικά επίπεδα και έξω από το πλαίσιο του τυπικού εκπαιδευτικού συστήματος. Σε πρώτο επίπεδο υπήρξε η ενημέρωση-πληροφόρηση της κοινότητας για τους κινδύνους από τα παράγωγα της καύσης των απορριμμάτων που πριν ήταν εξαιρετικά ελλειμματική. Η πληροφόρηση προήλθε σε πρώτη φάση με επικοινωνία τηλεφωνική ή μέσω διαδικτύου με ειδικούς επιστήμονες από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου σχετικά με τις συνέπειες από την κακή διαχείριση των αποβλήτων. Την επικοινωνία είχαν αναλάβει κάποιοι νεώτεροι από τους κατοίκους με υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο. Οι σχετικές πληροφορίες μεταφέρονταν στους κατοίκους με ανακοινώσεις γραπτές και προφορικές.

Σε δεύτερη φάση οργανώθηκαν ενημερωτικές συναντήσεις στο χώρο των συνελεύσεων από ντόπιους εκπαιδευτικούς που γνωρίζουν τα σχετικά θέματα λόγω της ειδικότητάς τους (π.χ. χημικούς). Σε δεύτερο επίπεδο αναδεικνύονται ζητήματα, όπως οι αδυναμίες - η ανεπάρκεια της διοίκησης για επίλυση σημαντικών προβλημάτων. Η συνοχή και η αλληλεγγύη μεταξύ των μελών της κοινότητας αναπτύχθηκαν περισσότερο, αφού συναντιόταν σε καθημερινή βάση για θέματα όπως π.χ. η περιφρούρηση της κατάληψης, η συγγραφή ανακοινώσεων κ.ά. Χαρακτηριστική είναι γι αυτό η μαρτυρία ενός από τους νεώτερους κατοίκους:
«Ήτανε κάποιες μέρες στο χωριό [εννοεί τις μέρες των κινητοποιήσεων] που ο κόσμος ξύπναγε και κοιμότανε μαζί. Τρώγανε όλοι μαζί, μαγειρεύανε συλλογικά, συζητάγανε για τα πάντα και ήτανε, δε θυμάμαι ακριβώς πόσες μέρες αυτό το διάστημα, πραγματικά δηλαδή στο χωριό υπήρχε μία κουλτούρα προόδου. Απ’ το μέλλον ερχόταν αυτό. Το οποίο βέβαια γι αυτούς τους λόγους έδειξε ότι είχε και μεγάλη δύναμη.»

Μέσα από σύσταση επιτροπών που δημιουργήθηκαν στην πρώτη γενική συνέλευση του συλλόγου (όπως επικοινωνίας, υποστήριξη της κατάληψης, κ.ά.) κατάφεραν να συσπειρώσουν γύρω από το σύλλογο ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων από άλλες περιοχές του νησιού οι οποίοι τους υποστήριξαν συστηματικά. Με συνεχή βομβαρδισμό εγγράφων απευθύνονταν σχεδόν καθημερινά σε υπεύθυνους φορείς (από το δήμο μέχρι την κυβέρνηση), οι οποίοι μετέφεραν συνεχώς τις ευθύνες ο ένας στον άλλον.

Μετά από μεγάλο διάστημα διαδοχικών κινητοποιήσεων και άσκηση πίεσης προς όλες τις κατευθύνσεις, η Διοικητική Περιφέρεια Β. Αιγαίου πήρε απόφαση να κλείσει τη χωματερή στο τέλος του 2010.

Από τη σημαντική αυτή ιστορία της δημιουργίας ενός μικρής κλίμακας περιβαλλοντικού κινήματος προκύπτει ένα ακόμα στοιχείο του οποίου η συμβολή στην επιτυχή έκβασή της μπορεί να θεωρηθεί πολύτιμη. Πρόκειται για το στοιχείο της ενδυνάμωσης. Η ενδυνάμωση μπορεί να συμβαίνει σε ατομικό αλλά και σε συλλογικό επίπεδο. Ο συνδυασμός της ατομικής με τη συλλογική ενδυνάμωση ως δυναμική διαδικασία μπορεί να οδηγήσει στην αποτελεσματική συμμετοχή στην πολιτική διαδικασία. Το μηχανισμό δηλαδή εκείνο που συνδέει την κοινότητα με την κοινωνική αλλαγή. Μέσω μιας τέτοιας διαδικασίας αναπτύσσεται η ικανότητα για επίλυση σύνθετων ζητημάτων, όπως αυτό της χωματερής του Καταφυγιού Ικαρίας. Ως διαδικασίες ενδυνάμωσης μπορεί να χαρακτηριστούν η συμμετοχή στην οργάνωση της κοινότητας, η συλλογική λήψη αποφάσεων και η δράση. Οι συμμετέχοντες μέσω ακριβώς της δράσης που αναπτύσσουν αντιλαμβάνονται περισσότερο κριτικά το κοινωνικοπολιτικό τους περιβάλλον. Στην περίπτωση των κατοίκων του Καταφυγιού φάνηκε πώς μέσα από μια τέτοια, δυναμικά εξελισσόμενη κατάσταση απλοί πολίτες με γνώσεις ίσως μόλις Δημοτικού σχολείου κατάφεραν να διατυπώσουν το δικό τους σημαντικό λόγο. Οι αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες στις οποίες συμμετείχαν- άγνωστες μέχρι τότε με τη συγκεκριμένη μορφή στους περισσότερους- τους επέτρεψαν να αντιληφθούν και να επεξεργαστούν σε μεγαλύτερο βάθος το πρόβλημα και να προσπαθήσουν να προσεγγίσουν έτσι τη λύση του.

Ίσως τα παραπάνω, με αφορμή τη μικρή αλλά σημαντική αυτή ιστορία ενός νησιού του Αιγαίου να αποτελούν κάποιες από τις προϋποθέσεις για μικρές ή μεγαλύτερες νίκες. Οι μαρτυρίες των συμμετεχόντων τουλάχιστον σε αυτό το συμπέρασμα οδηγούν.

image paroles.jpg (14.8kB)
-
«Για μένα είναι η μόνη νικηφόρα ιστορία που έχω μετάσχει τα τελευταία χρόνια. Ήτανε μια ιστορία που για το μέγεθός της, σου δίνει δύναμη για τη συνέχεια να καταλάβεις τι μπορεί να κερδίσεις.» (Ε. 22-12-2012) - «Το ότι αυτή τη στιγμή στην Ικαριά δεν καίγονται σκουπίδια, το ότι υπάρχει ένα αρχικό δίκτυο συλλογής ανακυκλώσιμων υλικών έγινε ως αποτέλεσμα όλων αυτών των διεργασιών. Προφανώς εάν δεν υπήρχαν αυτές θα ΄μαστε στο επίπεδο που ήμασταν στις αρχές της δεκαετίας του 90. Προφανώς όλη αυτή η ιστορία ως απότοκο είχε να γίνουν δύο βήματα».(Γ. Εκπρόσωπος του τότε Δήμου,8-12-12)
- “Πού το μαθαίνουμε αυτό; [εννοώ τη συλλογικότητα]
- Δεν το μαθαίνεις στο σχολειό. Η ζωή στο μαθαίνει. Ο αγώνας και κάθε άλλο αυτό… Να συνεννοείσαι με τον κόσμο, νάσαστε οργανωμένοι όλοι μαζί, μεγάλη δουλειά! (Ν. μέλος της κοινότητας)


Εκτύπωση του άρθρου

image import.jpg (8.4kB)
Lien vers: https://etreserasmus.eu/?KatafygIEl/download&file=ETRESM2POLISFOTIADISLOCAL_COMMUNITIESGR.pdf
Μπορείτε εδώ να έχετε πρόσβαση στο αρχικό άρθρο σε μορφή pdf και να το εκτυπώσετε. Σε κάθε χρήση του άρθρου αυτού, ή τμήματος αυτού, το οποίο καλύπτεται από τη άδεια creative commons θα πρέπει να γίνεται αναφορά στην πηγή και στον συγγραφέα.
Συγγραφέας του άρθρου : Μιχάλης Φωτιάδης - email: polis@otenet.gr


Actualités Un réseau en Europe Vidéothèque